İyi edebiyatın derin kuyusu.

İyi edebiyatın içinde öyle derin bir kuyu var ki, “niye yanına yaklaşmak” sorusuna alçalmak dahi düşüyor aklıma. Ünlü Rus yazar ne demiş: “kuş uçmak, insan mutluluk için doğar”. Eğlenceli bir söz, Balkan filmlerindeki oynak müzikli büyük aile yemeklerini hatırlatıyor.

Althusser, edebiyata—herhal sanata diye genişler bu—uyandırma, ideolojiden uyandırma rolü biçmişti. Gerçeği bulamazdın sanatla ama, bilimle kavrayacağın gerçek için öncelikle gerçeğe yönelme dürtüsüyle dolman lâzımdı. Ver elini edebiyat. Althusser’de sık karşılaştığımız türden şematik bir çözümleme. Ama Marksizm’in kendinden önceki yüz yılına selam çakmış oluyordu filozof bu çıkarımla: bizi uyandıran, bilinçlendiren sanat gün gelip gereksiz olacaktı, tıpkı Hegel’in söylediği gibi. Kendisi böyle demese de, selam selamdı, indirgeme indirgeme.

Tarkovski, Mühürlenmiş Zaman’ın son kısmında ne diyor: “Zamanında Dostoyevski, başka insanlara ait mutluluğun sorumluluğunu üstlenmeyi isteyen ‘büyük sorgucular’a karşı bizi uyarmıştı” (235). Hakikaten, kabullenmek lâzım büyük sorgucular, büyük doğruyu fısıldayanlar yirminci yüzyılda da, özellikle ilk yarısında, eylemli idiler fazlasıyla. Fikriyatın büyük parçalarını arkalarına alarak tabii.

Dün Solaris’i bir kez daha seyrettim. Zaten Tarkovski’nin bilimum filmlerini kitabından parçalar eşliğinde sürekli seyrediyorum. Garip bir tecrübe olduğu kesin. Bende hipnotik bir etki yaptığını itiraf etmem lâzım. Engin bir denize en hüzünlü halinde kişioğlunun safiyane dalıp gidişi desem. Tamam, tamam cıvıklığa gerek yok.

Neyse, gerçek katılaştı mı büyük sözlerin çağrılası oluyor, diyeceğim. Althusser’in gerçeği katılaştırası var. Cetvelle çizgiler çizesi, çizgilerin ayırdığı kompartmanlarla arası çok bilinmeyenli, çok dereceli denklemler çizerek tecrübe eden insanı unutası var.

O zaman bak: polisiyeler kurulası, başarı öyküleri anlatılası, kurgu kurgu içinde romanlar yazılası kılınıyor. Sanat tek bir şeyi kesinkes unutuyor: zayıf insanı ya da insanın zayıflığını. Kurgu, ahlaka temel verecek yegane şeyi hadım ediyor.

Bağlarsam: tecrübenin en ay vurmuş yüzeyini bize zayıfı anlatanlar işaret ediyor. Tarkovski de, tıpkı Dostoyevski gibi, bundan olacak, ciğerime göğsüme iğneler batırıyor.

Zayıflığın görülesi kıldığı.

Peki ya bu zayıflığı habire görmenin seni attığı çukurlarda n’etmeli?

İyi edebiyatın zayıf kıldığı. Hayatın ortasından taç çizgisine şutladığı. Ey okur, daha da yarımayamalak kalacaksın, dediği.

Ne kadar aptalca şeyler söylüyorum. Samimiyetimden bunlar, kimseye söylemeye cesaret edemem ha. Neyse işte dediğim şu ki korkutuyor edebiyat beni. Çukurlara inmekte bin ölüm var.